Een van de talkshowgasten is Anna Custers, lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam. Ze onderzoekt praktische oplossingen voor het bestrijden en voorkomen van armoede. Volgens Custers staat bestaanszekerheid zo in de schijnwerpers omdat ‘we op veel gebieden tegelijk tegen muren aanlopen’. Ze wijst onder meer op de problemen met het vinden van een betaalbare en passende woning, de verschillen in gezondheid en kansen in het onderwijs tussen groepen mensen, en de grote hoeveelheid zelfstandigen en werkenden met een flexibel arbeidscontract.

'Daar zijn economische onzekerheden bovenop gekomen: het leven is de laatste tijd veel duurder geworden. Voorheen kregen Nederlanders het economisch telkens wat beter. Toen kwam corona en daarna de oorlog in Oekraïne en de energiecrisis die daar het gevolg van was. De prijzen voor levensonderhoud stegen en mensen realiseerden zich: mijn problemen worden veroorzaakt door externe factoren en ik kan er niet zomaar van uitgaan dat de overheid mij daartegen beschermt. Dat leidt tot bestaansonzekerheid.’

De toeslagenaffaire heeft ook een aanzienlijke invloed op het publieke debat gehad, omdat deze zichtbaar maakte hoe afhankelijk grote groepen mensen van de overheid zijn, vindt Custers. ‘Het werd ook duidelijk hoe moeilijk het kan zijn om je recht te halen en hoeveel schade kan worden aangericht als dat fout loopt. Mensen gaan zich afvragen: heb ik wel recht op die toeslag of wordt die straks teruggevorderd? De vertrouwensrelatie tussen overheid en burger staat onder druk.’

Custers vervolgt: ‘De grootste uitdaging wordt het bijsturen van de sterke instituties die Nederland kent. Lange tijd lag de focus van het armoede- en schuldenbeleid op het individu en zijn gedrag. Het individu moest gemotiveerd worden om naar de schuldhulpverlening te gaan. Er werden allerlei nudges (porretjes, red.) bedacht om mensen te coachen betere beslissingen te nemen, zonder dat de overheid de bestaande systemen hoefde aan te passen.’

Maar wat als de burger in armoede of schulden terechtkomt door weeffouten in het systeem, vraagt Custers zich af. ‘Ter illustratie: 8,8 procent van de Nederlandse bevolking kampte begin 2023 met problematische schulden, een vijfde daarvan had een openstaande schuld bij de Dienst Toeslagen van het ministerie van Financiën. Dat is geen schuld als gevolg van overbesteding, maar een zogeheten systeemschuld. Je ziet nu een kanteling in het denken: als de problemen zo structureel zijn, dan kán het individu ze niet oplossen. Dan moet je systemisch kijken: naar de context, het systeem om dat individu heen. De Commissie Sociaal Minimum concludeerde het al: het socialezekerheidsstelsel is onvoldoende voorspelbaar en toegankelijk. Het narratief begint nu wel te veranderen, maar onze instituties zijn nog gebaseerd op het oude paradigma.’